У зімовы час зубры канцэнтруюцца каля месцаў падкормаў, дзе атрымліваюць сена і сакавітыя кормы. Самкі з маладняком і невялікай колькасцю сталых самцоў утвараюць у гэты перыяд буйныя статкі ці скупнасці.
У летне-восеньскі сезон адбываецца заўсёднае перамяшчэнне жывёл па тэрыторыі нацыянальнага парку. Тым часам пераважаюць змяшаныя групы з самак, маладняка і цялят, якія налічваюць ад 15 да 20 (часам да 80 і больш) асобін. Яны нясталыя і сфарміраваны з жывёл, не звязаных роднаснай сувяззю. Важак такога статка – моцная і дасведчаная зубрыца, якой падпарадкоўваецца ўвесь статак.
Шлюбны перыяд у зубраў завецца «яр» і прыходзіцца на жнівень-кастрычнік. Тым часам быкі блукаюць у пошуках зубрыц і амаль заўсёды прысутнічаюць у іх статках. Паміж імі часам адбываецца барацьба за самку. Пасля спарвання яны вяртаюцца ў свае ранейшыя месцы рассялення.
Цяжарнасць у зубрыц доўжыцца ў сярэднім 264 дня. Звычайна раз у 2-3 гады самка прыносіць адно цяля, якое можа карміцца малаком маці да двух гадоў. Асноўны перыяд цяленняў прыпадае на май-ліпень. Цяля, якое нарадзілася ў першыя дні, маці самааддана абараняе і прыводзіць у статак толькі праз два-тры тыдні пасля таго, як ён адужэе.
Зубраў, якія кормяцца, часцей за ўсё можна сустрэць у дубова-грабавых лясах, хваёва-яловых барах, змяшаных маладняках, на лясных палянах, сенажацях і палях. У іх рацыён уваходзяць каля 330 відаў раслін.
Паводле перапісу 2006 года, у 32 краінах свету налічвалася 3155 зубраў. Пры гэтым на волі знаходзілася 1955 жывёл, ва ўмовах загонаў і заапаркаў – 1200. Па колькасці зуброў Беларусь займае другое месца ў свеце (пасля Польшчы) – каля 600 галоў. Толькі ў беларускай частцы Белавежскай пушчы ў 2008 г. іх пагалоўе склала амаль 350 асобін.
Акрамя зубраў, з капытных у пушчы водзяцца высакародны алень, казуля, лось і дзік. Найболей шматлікімі з іх з'яўляюцца алень і дзік, колькасць якіх у асобныя гады можа дасягаць больш за 1500 асобін.
Пагалоўе казулі еўрапейскай (дзікай казы) падвяргаецца значным ваганням і залежыць ад умоў зімы і наяўнасці яе ворагаў – ваўка і рысі.
У апошнія гады колькасць казулі ў пушчы складае каля 300 асобін.
В последние годы численность косули в пуще составляет около 300 особей.
Самым малаколькасным відам сярод капытных з'яўляецца лось. У Белавежскай пушчы жыве ўсяго толькі каля яго 80 асобін. Асноўнымі прычынамі нізкай колькасці лася з'яўляецца неадпаведнасць умоў пасялення і харчовая канкурэнцыя аленя.
Драпежныя млекакормячыя прадстаўлены 12 відамі. Найболей буйныя з іх – воўк, рысь, лісіца, янотападобны сабака, барсук і выдра. З дробных драпежнікаў сустракаюцца каменная і лясная куніцы, амерыканская норка, тхор, гарнастай, ласка.
Фауна насякомаядных млекакормячых уключае 7 відаў. Звычайныя вожык, крот, буразубкі звычайная і малая, кутора звычайная. Больш рэдка сустракаюцца буразубка сярэдняя і кутора малая. Буразубка малая (яе маса каля 3 г) – гэта самае маленькае млекакормячае свету.
Да атрада грызуноў у пушчы адносіцца 20 відаў. Сярод іх такія рэдкія як мышоўка, мыш-малютка, соні (арэшнікавая і садовая), хамяк, палёўкі (падземная, ахмістрыня і пашанная).
Заяц-русак досыць звычайны ў Белавежскай пушчы, у той час як бяляк зрэдку сустракаецца толькі на поўначы ляснога масіва.
З 13 відаў рукакрылых, якія насяляюць пушчу, 5 занесены ў рэспубліканскую Чырвоную кнігу. Гэта малая вячэрніца, еўрапейская шыракавушка, паўночны кажанок, начніцы Бранда і Наттарэра. Для апошняга віду пушча з'яўляецца адзіным месцам знаходжання ў нашай рэспубліцы.
Арнітафауна. Арнітафауна Белавежскай пушчы выключна багатая і разнастайная. Тут жыве больш за 250 відаў птушак з 310, адзначаных для ўсёй тэрыторыі Беларусі. Гэта больш, чым у любым іншым нацыянальным парку нашай краіны ці Польшчы. Гняздуюцца з іх 186 відаў.
Дзякуючы добра захаваным біятопам, у пушчы сустракаюцца 64 віды птушак, занесеных у апошняе выданне Чырвонай кнігі Рэспублікі Беларусь.
Тут сустракаюцца барадатая няясыць і махнаногі сыч, чорны бусел і вялікі бугай. Таму невыпадкова Белавежская пушча і балота «Дзікае» (на якім селіцца вельмі рэдкі від – вяртлявая чарацянка) з'яўляюцца ключавымі арніталагічнымі тэрыторыямі, якія маюць міжнароднае значэнне.
З 28 відаў дзённых драпежных птушак, адзначаных за апошнія 100 гадоў на тэрыторыі цяперашняй Беларусі, у Белавежскай пушчы зарэгістравана 25 відаў. Самым буйным птушыным драпежнікам з'яўляецца арлан-белахвост, які аблюбаваў пушчанскія вадаёмы. Ён занесены ў спісы Міжнароднай і нацыянальнай Чырвоных кніг.
Яго малая колькасць абумоўлена не столькі браканьерствам і спусташэннем гнёздаў, колькі звядзеннем лясоў у поймах вялікіх рэк і азёр, збядненнем рыбных багаццяў, турботай у гнездавы час, а таксама празмерным ужываннем у сельскай гаспадарцы ядахімікатаў, канчатковым спажыўцом якіх сталі шматлікія рыбаядные птушкі.
З птушак Еўропы, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення, у пушчы гняздуецца (7 пар) таксама і вялікі падорлік, колькасць якога ў Беларусі ў цэлым каля двухсот пар. У нацыянальным парку адзначаны нават змяшаныя пары вялікага і малога падорлікаў.
Начныя драпежнікі – совы, прадстаўлены 11 відамі, большасць якіх занесена ў Чырвоную кнігу.
Самая буйная сава – філін, маса дарослых птушак ад дзвюх да трох кілаграмаў, а самая маленькая – вераб'іны сыч, які важыць усяго 60–80 г.
Белавежская пушча – гэта, мабыць, адзінае месца, дзе адзначаны на гнездаванні ўсё 10 відаў дзятлаў, якія сустракаюцца ў Еўропе. Тут можна сустрэць тыповага жыхара еўрапейскіх ліставых лясоў – дзятла сярэдняга і прадстаўніка паўночных тайговых іглічных лясоў – дзятла трохпальцавага, жыхара дрымучых лясоў – беласпіннага дзятла і выключна сінатропны від – сірыйскага дзятла, самага маленькага ў Еўропе дзятла-круцігалоўку і самага вялікага – жаўну, самага ўтойлівага – сівога і самага «таварыскага» – вялікага пярэстага.
Птушкі – дзіўныя стварэнні прыроды. Пра іх можна распавядаць доўга. Але лепшы спосаб спазнання – гэта самому вывучаць іх у прыродзе.
Рэптыліі. У Белавежскай пушчы сустракаюцца ўсё 7 відаў рэптылій Беларусі. Са змей найболей частым з'яўляецца вуж звычайны, які сустракаецца ў нацыянальным парку амаль паўсюдна, і часцей за ўсё жыве ў вільготных месцах. Радзей можна ўбачыць гадзюку звычайную і мядзянку.
Найболей тыповая з яшчарак – яшчарка жвавая. Звычайна яе можна ўбачыць на палянах сярод светлых хваёвых лясоў. Некалькі меншая па памерах яшчарка жывародзячая селіцца па забалочаных хвойніках, берагах рэк і азёр. Вераценіца ломкая адрозніваецца ад іншых яшчарак адсутнасцю канечнасцяў і сустракаецца па ўсёй тэрыторыі пушчы. Балотная чарапаха, як і мядзянка, занесена ў Чырвоную кнігу Беларусі.
Земнаводныя. У Белавежскай пушчы сустракаецца 11 відаў земнаводных. Гэта трытон звычайны і грабеністы, жарлянка чырванабрухая, часночніца, квакша, шэсць відаў жаб. Жаба травяная і вострамордая звычайныя ў лясных месцапражываннях, а жаба сажалкавая – у вадаёмах са стаялай вадой. З жаб, часцей за ўсё, сустракаецца жаба шэрая, якая аддае перавагу вільготным лясам. Больш рэдкія жабы зялёная і чаротавая (апошняя занесена ў рэспубліканскую Чырвоную кнігу). Досыць звычайным відам з'яўляецца квакша, якая дзякуючы прысоскам на пальцах можа лазіць па галінах дрэў і хмызнякоў. Часцей за ўсё яе можна сустрэць у шырокаліставых лясах і на вільготных закустаных сенажацях.
Іхтыяфауна. Іхтыяфауна Белавежскай пушчы прадстаўлена 27 відамі рыб і ручаёвай міногай. Звычайныя плотка, акунь, ёрш, шчупак, пячкур, лін, карасі звычайны і срэбны. Рэдкія прадстаўнікі – вугор і сом, адзначаныя па адзінкавых сустрэчах. Адзін від – вусач, ці мірон, занесены ў рэспубліканскую Чырвоную кнігу. Асноўнае багацце рыб засяроджана ў вадазборах рэк Лясная і Нараў і штучных вадасховішчах Лядскае і Хмялеўскае.
Насякомыя. Каля 70% усіх жывых істот, якія насяляюць нашу планету – насякомыя. Зараз адкрыты і апісаны больш за мільён іх відаў, але навукоўцы штогод знаходзяць сотні і тысячы новых. Для Белавежскай пушчы характэрна каля 10 000 відаў насякомых, нягледзячы на тое, што гэта група яшчэ недастаткова вывучана.
Найболей багатыя відамі атрады цвёрдакрылых, перапончатакрылых, двухкрылых, лускакрылых і паўцвёрдакрылых, на частку якіх даводзіцца больш за 95% краявіднай разнастайнасці насякомых нацыянальнага парку.
Сярод амаль 3000 відаў цвёрдакрылых самымі шматлікімі з'яўляюцца жужлі, стафілініды, даўганосікі, лістаеды, дрывасекі і пласцініставусыя. Самыя буйныя жужлі – гэта брызгуны, 6 відаў якіх занесены ў Чырвоную кнігу. З іх найболей рэдкі від – жужаль бліскучы, а жужаль інтрыкатус – адзін з самых прыгожых.
Шматлікія віды бесхрыбтовых насяляюць глебу, лясную подсцілку, гнілую драўніну і жывуць пад карой дрэў. Асаблівасцю фауны цвёрдакрылых Белавежскай пушчы з'яўляецца наяўнасць вялікай колькасці відаў, якія жывуць у мёртвай драўніне на розных стадыях яе гніення. Яны вельмі рэдка сустракаюцца ў іншых лясах, паколькі там вядуцца санітарныя рубкі і ўборка сухастойнай драўніны. Адзін з такіх відаў, прычым даволі буйны і эфектны, – гэта жук-пустэльнік, лічынкі якога харчуюцца напаўзгніўшай драўнінай ліставых дрэў. Сталыя жукі вядуць начны лад жыцця і харчуюцца сокам, які выцякае з ран на ствале дрэва. У Еўропе пустэльнік ужо даўно стаў вялікай рэдкасцю і знаходзіцца пад аховай. У Беларусі ён сустракаецца часцей, але таксама занесены ў Чырвоную кнігу, як і гнаявік вясновы. Апошні від у пушчы з'яўляецца адным з фонавых, а ў некаторых месцах пераўзыходзіць па колькасці звычайныя віды гнаявікоў-землярояў.
З іншых цвёрдакрылых варта адзначыць караеда-друкара – асноўнага ствалавога шкодніка елкі. У выніку яго жыццядзейнасці можа адбывацца адміранне яловых лясоў на вялікай плошчы. Пэўную шкоду наносяць і іншыя віды караедаў, а таксама прадстаўнікі сямействаў златак і дрывасекаў, з якіх найболей прыкметныя і звычайныя дрывасек-гарбар і вялікі яловы вусач.
З больш чым паўтары тысячы відаў матылькоў, адзначаных у Белавежскай пушчы, пераважную колькасць складаюць віды, якія вядуць начны лад жыцця. Звычайна яны афарбаваны ў несамавітыя шэрыя адценні. Сярод іх памерамі і яркай афарбоўкай вылучаюцца мёртвыя галовы, паўлінавочкі, мядзведзіцы і некаторыя віды совак. Мёртвыя галовы па праве лічацца лепшымі лятунамі сярод лускакрылых і могуць развіваць хуткасць да 50–70 км/г. Яны апыляюць кветкі ў палёце, не садзячыся на іх.
З ярка афарбаваных дзённых матылькоў памерамі і афарбоўкай вылучаюцца стужачнікі і пераліўніцы, якія практычна ніколі не сустракаюцца на кветках. Яны заўсёды лётаюць высока ў кронах дрэў і спускаюцца ўніз толькі для таго, каб папіць воды з прыдарожных лужын. Найболей эфектным прадстаўніком лускакрылых з'яўляецца махаон, аблічча якога нагадвае трапічных суродзічаў. Гэтага матылька не зблытаеш ні з якім іншым. Галоўнай умовай яго пасялення з'яўляецца наяўнасць пэўных раслін з сямейства парасонавых, якімі сілкуюцца яго вусені.
Бархатніцы адрозніваюцца асаблівым далікатным аксаміцістым налётам на крылах і размалёўкай у выглядзе «вочкаў». На адкрытых прасторах нізіннага балота Дзікае селіцца самая буйная ў Беларусі папуляцыя сянніцы-эдзіп. Матылёк краявочка прыдарожная параўнальна нешматлікі і сустракаецца, часцей за ўсё, у шырокаліставых і змяшаных лясах.
Са шматлікіх матылькоў-бялянак у Белавежскай пушчы сустракаецца рэдкая ў Еўропе жаўтушка тарфяннікавая, вусні якой харчуюцца дурніцай на верхавых балотах у хвойніках сфагнавага і багуновага тыпаў. У адрозненне ад іншых выідаў жаўтушак, у гэтага матылька цытрынава-жоўтую афарбоўку крылаў маюць толькі самцы, самкі ж белай афарбоўкі. Гэты матылёк, нароўні з мёртвай галавой асінавай, блакітнай ордэнскай стужкай (названа так з-за шырокага блакітнага тальмаха на задніх крылах), ордэнскай стужкай малінавай, мядзведзіцай-спадарыняй, вялікай пераліўніцай і іншымі відамі, падлягае строгай ахове.
Разнастайныя і насякомыя з атрада перапончатакрылых. Гэта розныя віды вос, сярод якіх найболей буйныя – шэршні – будуюць гнёзды ў дуплах старых дрэў, а таксама рагахвосты, пільшчыкі і санітары лесу мурашкі. З пчаліных асаблівую ўвагу прыцягваюць чмялі, якія з'яўляюцца ранняй вясной, калі большасць насякомых яшчэ знаходзіцца ў спячцы. У апошні час у Еўропе адзначана зніжэнне іх колькасці, у выніку чаго некаторыя віды чмялёў сталі рэдкімі.
Ляцяць стагоддзі, а пушча па-ранейшаму цешыць шумам векавых дуброў. Гэты першабытны лес увесь час прыцягвае да сябе ўвагу навукоўцаў, бо унікальны прыродны комплекс, які склаўся тут, багацце і захаванасць расліннага і жывёльнага свету не маюць аналогаў у свеце.
У навуковым аддзеле нацыянальнага парку працуюць больш 20 супрацоўнікаў. Асаблівую ўвагу яны надаюць вывучэнню структуры і дынаміцы развіцця лясных насаджэнняў, у тым ліку ўнікальных высокаўзроставых дрэвастояў, а таксама праблемам захавання папуляцый зубра і буйных млекакормячых, арніталагічным даследаванням, захаванню рэдкіх відаў і іх супольнасцяў. Для правядзення даследаванняў у Белавежскую пушчу прыязджаюць навукоўцы не толькі з Беларусі, але і іншых краін, паколькі яна з'яўляецца своеасаблівай лабараторыяй і эталоннай тэрыторыяй для вывучэння працэсаў у першабытнай прыродзе.
Фота: Улад Сакалоўскі, Аляксандр Бядуля, Антон Кузьміцкі, Яўген Літвін
