Гісторыя

Багацце жывёльнага свету, мноства звяроў і крэмнія, а таксама наяўнасць воднага шляху з Балтыйскага ў Чорнае мора, прыцягвала сюды паляўнічых і стварала добрыя ўмовы для жыцця людзей. Сведчаннем гэтаму з'яўляюцца старажытныя пахаванні, асобныя з якіх адносяцца да перыяду мілаградскай культуры (VII–III ст. да н.э.), а вялікая частка прыналежыць да пахаванняў XI–XIII стагоддзяў.

Кіеўскія летапісы змяшчаюць звесткі пра пасяленне ў пушчы племя яцвягаў, якія займаліся паляваннем і рыбнай лоўляй і здзяйснялі частыя набегі на суседнія землі. Паходжанне яцвягаў канчаткова не ўсталявана. Адны лічаць іх літоўцамі, іншыя – славянамі, трэція адносяць да перасяленцаў з берагоў Чорнага мора. Цяпер пра існаванне племя, якое адышло у вечнасць, нагадваюць толькі водгаласы далёкіх паданняў, засівераныя камяні-ахвярнікі, ды курганы-магільнікі, што аселі непадалёку ад ціхіх пушчанскіх рачулак.

Тэрыторыя Белавежскай пушчы неаднаразова пераходзіла ад адной дзяржавы да другой, але практычна заўсёды з'яўлялася месцам палявання вышэйшых саноўных асоб. Са спрадвечных часоў тут палявалі кіеўскія і літоўскія князі, польскія каралі, рускія цары, генеральныя сакратары, якія бераглі яе падчас сваіх паляванняў.

Вядома, што яшчэ ў ХII стагоддзі ў Белавежскай пушчы падоўгу жыў рускі князь Уладзімір Манамах, які здабываў тут зубраў, тураў і высакародных аленяў. Пасля пераходу пушчы ў валоданне да літоўскіх князёў, у ёй палявалі князі Трайдзен, Вітаўт, Гедымін, Ягайла. Вядома, што ў 1409 годзе, пасля з'езду ў Брэсце (дзе Ягайла і Вітаўт пакляліся сумесна змагацца супраць агульнага ворага – рыцараў Тэўтонскага ордэна), Ягайла нарыхтоўваў у пушчы правіянт для 100-тысячнага войска, якое прыняла затым удзел у знакамітай Грунвальдскай бітве.

Асаблівай пышнасцю адрозніваліся паляванні польскіх каралёў, якія ператварылі пушчу ў месца раскошных забаў і прыдворных весяленняў. У гэты перыяд сталі эксплуатавацца і іншыя прыродныя багацці краю. Так, пры каралі Жыгімонце Аўгусце была арганізавана вытворчасць паташу, жалеза, пабудаваны смалярні. У канцы XVI стагоддзя пачалася высечка лесу. У 1639 годзе была прадпрынятая ардынацыя каралеўскіх пушч, якая мела сваёй мэтай вызначэнне іх багаццяў і магчымасцяў больш інтэнсіўнай эксплуатацыі.

З іншага боку, у 1558 годзе быў выдадзены закон пра ахову каралеўскіх паляўнічых угоддзяў, а ў 1577 годзе пакладзены пачатак апекі над зубрам. Адмысловымі распараджэннямі ўсталёўвалася колькасць жывёл для адлову, вызначалася кола асоб, якія мелі права на паляванне.

У 1795 годзе Белавежская пушча стала часткай Расійскай Імперыі. Кацярына II дазволіла праводзіць у ёй любыя паляванні, акрамя адстрэлу зубраў. Гэта прывяло да яшчэ большага скарачэння колькасці жывёл, а мядзведзі і бабры былі знішчаны цалкам. Быўшы заступніцай акадэмічных навук, Кацярына ахвотна давала дазволы на адстрэл зубраў для шматлікіх музеяў Еўропы. Яна, а затым і Павел I, раздалі фаварытам і набліжаным значныя ўчасткі пушчанскіх земляў, што спрыяла знішчэнню лясоў і раздрабненню тэрыторыі. Вялікія страты старажытнаму лесу вырабіў і вялізны пажар 1811 года, а таксама нашэсце напалеонаўскіх войскаў у 1812 годзе.

Пры Аляксандру II паляванне на зубраў была абмежавана. Сам імператар, хоць і быў заўзятым паляўнічым, паляваў у пушчы толькі адзін раз – у 1860 годзе. Пасля гэтага палявання былі ўведзены найстражэйшыя меры па ахове лесу і лясных багаццяў. Для аднаўлення папуляцыі высакароднага аленя з 1864 гогда некалькі разоў завозілі жывёл з Германіі.

У 1888 годзе Белавежская пушча перайшла ва ўласнасць царскай сям'і ў абмен на землі ў Арлоўскай і Сімбірскай губернях. Фармальнай падставай да гэтага з'явіўся клопат пра лепшае захаванне зубраў. На справе ж асноўнай мэтай было далейшае ўладкаванне пушчы для паляванняў. За кароткі перыяд нарошчваецца колькасць жывёл, павялічваюцца асігнаванні на ўтрыманне егерскай службы і правядзенне зімовых падкормаў. Для адпачынку найяснейшых асоб будуецца паляўнічы замак у Белавежы. Пасля завяршэння яго будаўніцтва ў пушчы палявалі Аляксандр III, Мікалай II, вялікія князі.

Сур'ёзныя страты пушчы прынесла Першая сусветная вайна. Тым часам пушча знаходзілася пад нямецкай акупацыяй і актыўна высякаліся каштоўныя вялікаўзроставыя лясы. Для перапрацоўкі драўніны былі пабудаваны 4 лесапільныя заводы, а для яе вывазу пракладзена каля 300 км вузкакалейных чыгунак. За два гады нямецкага валадарства было вывезена ў Германію 4,5 млн. кубаметраў драўніны. У гэты жа час прадпрымаліся меры па ахове пушчы. У яе цэнтры быў створаны «Парк некранутай прыроды», які пасля заканчэння вайны і пераходу пушчы ў польскае валоданне стаў прататыпам Белавежскага нацыянальнага парку (на яго месцы было створана надлясніцтва «Рэзерват» з ахоўным рэжымам, што стала пасля вайны нацыянальным паркам). Аднак на астатняй тэрыторыі працягвалася эксплуатацыя лясных багаццяў. Лес секла ангельская фірма «Century European Corporation». І, хаця з цягам часу канцэсійная дамова была скасавана, вялікія плошчы вялікаўзроставых дрэвастояў былі знішчаны.

У 1939 годзе, у сілу гістарычных падзей, пушча апынулася ў складзе Беларускай ССР і ў снежні гэтага ж года была абвешчана Дзяржаўным запаведнікам. Яго дзейнасць была перапынена Другой сусветнай вайной. Але лесанарыхтоўкі ў пушчы ў гэты перыяд былі малаважнымі і несупастаўнымі з Першай сусветнай вайной. Гэта тлумачылася тым, што па ініцыятыве Германа Герынга было вырашана стварыць тут узорную паляўнічую гаспадарку для самых тытулаваных асоб Рэйха, для чаго і было вырашана берагчы лясны масіў.Пасля вызвалення пушчы ад нямецкіх захопнікаў у 1944 годзе, у Маскве адбылася міжурадавая савецка-польская сустрэча. Паводле падпісанай па яе выніках дамове, дзяржаўная мяжа падзяліла пушчу на беларускую і польскую часткі. На беларускай частцы працягнулася дзейнасць запаведніка. У жніўні 1957 года ён быў ператвораны ў «Дзяржаўную запаведна-паляўнічую гаспадарку», якая стала месцам правядзення паляванняў высокапастаўленых партыйных чыноўнікаў і кіраўнікоў сацыялістычных краін.

Для павелічэння кармавой базы прамысловых жывёл была праведзена асушальная меліярацыя асобных балот, створаны штучныя вадаёмы, ажыццяўлялася інтэнсіўная біятэхнія. Адначасова былі вылучаны ўчасткі з запаведным рэжымам, праводзіліся досыць шырокія навуковыя даследаванні.

У верасні 1991 года рашэннем Рады Міністраў Рэспублікі быў зменены статус пушчы. Запаведна-паляўнічая гаспадарка была ператворана ў Дзяржаўны нацыянальны парк «Белавежская пушча». Яго тэрыторыю падзялілі на функцыянальныя зоны, што дало магчымасць ужываць не толькі пасіўныя, але і актыўныя метады аховы папуляцый раслін і жывёл.

У 1992 годзе рашэннем ЮНЭСКА найболей захаваны ўчастак вялікаўзроставых насаджэнняў нацыянальнага парку быў уключаны ў спіс Сусветнай Спадчыны Чалавецтва. Белавежская пушча стала першым аб'ектам на тэрыторыі былога СССР, ганараваным такога высокага звання. У 1993 годзе Белавежская пушча атрымала статус біясфернага запаведніка, а ў канцы 1997 года Савет Еўропы ўзнагародзіў яе Еўрапейскім Дыпломам як адну з эталонных прыродаахоўных устаноў на кантыненце.

У наш час Дзяржаўная прыродаахоўная ўстанова «Нацыянальны парк “Белавежская пушча”» знаходзіцца ў вядзенні Кіравання справамі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Гэты высокі ўзровень падпарадкаванасці падкрэслівае тую ўвагу, якая надаецца ахове прыроды ў нашай рэспубліцы.